چاروق، پاپوش دیرینه ایرانیان

اگرچه با رواج کفش‌های ماشینی، استفاده از پاپوش‌های دست‌دوز از رونق افتاده است، هنوز در دو شهرستان چاروق‌های دست‌ساز تولید می‌شود.

چاروق پاپوشی است که از روزگاران قدیم در ایران مورد استفاده بوده و به شکل‌های مختلف ساخته می‌شده است. نام چاروق در فرهنگ معین این چنین شرح داده شده: چارق { ترکی=چارغ=چاروق} کفش چرمی که بندها به ساق پا پیچیده می‌شود.  چارق از صنایع هنری، دستی و تزئینی به شمار می‌رود که از قدیم متداول بوده و کشاورزان این پاپوش را از چرم خام درست می‌کردند. این كفش چرمی قدیمی ایرانی بندها و تسمه‌های بلندی دارد كه به ساق پا می‌پیچد و به آن “پاتابه” و “پالیك” گفته می شود.

امروزه چاروق كاربرد مصرفی خود را تا حدودی از دست داده و حالتی تزیینی به خود گرفته است. فرم امروزی چاروق کمتر از صد سال است که تولید می‌شود و فرم ظریف و شکل خاصی دارد كه باعث شده زنان و دختران شهری از آن به عنوان كفش روفرشی استفاده كنند. چاروق‌های قدیمی پشت بسته و بدون پاشنه بود، ولی چند سالی است که بصورت نعلین و پاشنه‌دار ساخته می‌شود و فقط کف آن از چرم و رویه آن به رنگ‌های مختلف از نخ‌های ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین می‌شود. نخ ابریشمی رنگی، نخ گلابتون، مخمل، پاشنه‌های چوبی، نوار زیگزاگ، چرم گاوی و… از جمله موادی است كه در چاروق دوزی مورد استفاده قرار می گیرد و گزن، سوزن، درفش، قالب، چكش و مشته از ابزارهای چاروق دوزی است كه مشابه ابزار كفاشی هستند.

چاروق به دوگونه كاملا متفاوت در دو نقطه ایران، بجنورد در خراسان شمالی و زنجان تولید می‌شود. چاروق شمال خراسان با چاروق زنجان به کلی متفاوت است. امروزه در زنجان چاروق به صورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه می‌شود، اما چاروق‌های شمال خراسان هنوز اصالت خود را حفظ کرده است.

چاروق خراسان شمالی یکی از صنایع دستی منطقه است که با رنگ قرمز زیبای خود چشم بیننده را جذب میکند. چاروق در این دیار به نوعی پاپوش چرمی گفته می‌شود كه شبیه قایق است و در محل انگشتان پا، باقوسی به طرف بالا برگشته و برای زیباتر شدن این پاپوش در نوك آن منگوله‌ای قرار می‌گیرد. با وجود اینکه چاروق از زمان‌های بسیار دور مورد استفاده قرار می‌گرفته، قدیمی‌ترین نمونه‌های چاروق موجود در این استان مربوط به حدود 70 سال گذشته است و نمونه قدیمی‌تری باقی نمانده است. قرمز رنگی است شاد و زنده که در باورها و اعتقادات خاص مردم این منطقه جایگاه مهمی دارد و به همین دلیل در بیشتر مصنوعات خراسان شمالی به خصوص چاروق از این رنگ استفاده می‌شود.

چاروق خراسان شمالی به دو شیوه تهیه می‌شود که نوعی از آن با ظرافت کمتر و تزیینات و گلدوزی‌های کمتر برای افراد کم درآمد تولید می‌شود و نوع خاص آن از چرمی با کیفیت بالا ساخته شده و با ظرافت و دقت بیشتر توسط نخ‌های ابریشمی رنگی و گلابتون تزیین می‌شود.

چاروق شمال خراسان تنها كفشی است كه مردانه، زنانه ندارد و یكپارچه دوخته می‌‎شود و از آن جایی كه از چرم طبیعی ساخته شده است، داخل آن در زمستان گرم و در تابستان خنك است. روزگاری در بجنورد، شیروان، قوچان، فاروج و مشهد این هنر رونق داشت اما امروزه فقط در بجنورد چاروق تولید می‌شود.

چاروق زنجان قدمت زیادی دارد و بر اساس کشفیات باستان‌شناسی (چکمه چرمی متعلق به مرد نمکی كشف شده در زنجان) ریشه صنایع چرمی در استان زنجان حداقل به 2هزار سال قبل برمی‌گردد. قدمت چاروق دوزی احتمالا به دوره ساسانی و اوج تزیینات آن به دوره صفوی می‌رسد که زیبایی و تنوع طرح و نقوش آن به اوج خود رسید. خاستگاه چاروق دوزی در استان زنجان شهر سلطانیه بوده و از آن منطقه به زنجان منتقل شده است.

چاروق‌های زنجان مشخصا زنانه هستند و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد. چاروق ها از دو قسمت کف و رو تشکیل شده‌اند. کف آنها از چرم ظریف و رویه آن از نخ‌های نازک رنگی و گاهی از ابریشم است و در طرح‌ها و گونه‌های مختلف ساخته و بافته می‌شود .این چاروق‌ها قبلا پشت بسته و بدون پاشنه بود ولی چند سالی است که به صورت نعلین و پاشنه‌دار ساخته می‌شود و فقط در صورت دریافت سفارش به شکل قدیمی پشت بسته ساخته می‌شود. در چاروق‌های جدید فقط کف آن از چرم و رویه آن به رنگ‌های مختلف از نخ‌های ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزیین می‌شود. رویه چاروق را رشته نخ‌های بافته شده به صورت خطوط موازی و عمود بر شیرازه به تشکیل می‌دهد و این رشته نخ‌های موازی به ۲۸ تا ۳۰ ردیف می‌رسد که حداقل از چهار رنگ تشکیل می‌شود. هر لنگه چاروق داری دو گل منگوله شکل است که به اصطالح محلی” قوتاژ” نامیده می‌شود.

تا 20 سال پیش در زنجان نوعی از چاروق ساخته می‌شد که رویه آن از چرم قرمز رنگ بود و دباغ‌های زنجان آن را با دست می‌ساختند. این نوع چاروق بدون تسمه و بند بوده و با نوک عقابی برگشته، رواج زیادی در زنجان داشت و به عنوان کفش استفاده می‌شد، اما امروزه با رواج کفش ماشینی، چاروق‌دوزی از رونق افتاده و دیگر کسی از آن نوع چاروق استفاده نمی‌کند.