معرفی پارچه زربفت

پارچه زربفت

 
پارچه زری یا زربفت با نخ های طلایی یا نقره ای بافته می شود که به این نخ ها “گلابتون” می گویند. برای تهیه نخ گلابتون، نوار نازکی از فلز طلا یا نقره به دور یک نخ ابریشمی پیچیده می شود. در فرایند تولید، ابتدا فلز طلا ذوب شده و سپس از میان یک سری روزنه که قطر آنها به تدریج کم می شود، کشیده می شود تا این که اندازه قطر نخ فلزی به اندازه قطر موی انسان برسد. روی این نوارها که طول بلندی دارند ضربه زده می شود تا صاف شوند و سپس دور یک نخ ابریشمی پیچیده می شوند . شیوه تولید نخ گلابتون، در مراکز تولید زری در ایران صفوی نیز به همین صورت بود و هنوز هم در برخی از شهرها با این روش تهیه می شود.

زندگی شاهان و امراء صفوی بسیار مجلل بود و به دلیل وجود منابع مالی کافی در دربار، همواره تقاضای زیادی برای منسوجات و البسه نفیس وجود داشت. درباریان همیشه لباس های زیبای ابریشمی که غالباً با نخ های طلایی یا نقره ای بافته شده بودند، می پوشیدند. این پارچه ها در مراسم درباری نیز نقش مهمی داشتند به نحوی که گاهی مسیر عبور شاه یا مقامات، با آنها مفروش می شد. پارچه های ابریشمی زربفت در زندگی روزانه مردم نیز به عنوان جلد کتاب، پاکت نامه، جلد قرآن، پرده، مخده[i] و دیوارکوب نیز به کار می رفتند.

در دوره صفویه در ایران کارگاه های بافندگی شاهی تحت نظارت دربار فعالیت می کردند و در آنها انواع پارچه های نفیس تولید می شد. این پارچه ها شامل طرح های تزئینی متنوعی بودند که برخی با نخ های سیم و زر بافته می شدند و نقاشان مینیاتور، بیشتر این نقوش را برای پارچه ها طراحی می کردند. در برخی از پارچه های زربفت عصر صفوی، نخ های فلزی در سطح و سراسر پشت پارچه به صورت شناور دیده می شود. در این منسوجات ممکن است نخ ها به راحتی کشیده شده و پاره شوند. در نوع دیگری از زربفت ها، نخ های زری از زیر سطح عبور کرده و تار و پود اصلی را در بر می گیرند. با این شیوه امکان پارگی نخ های شناور کم شده و از سوی دیگر وزن پارچه در همه جای آن یکسان خواهد شد. گاهی هم بافندگان در تهیه پارچه های نفیس زری از نقره زراندود استفاده می کردند .

علامه دهخدا در کتاب لغت نامه خویش در ذیل معنی زری این چنین آورده است:”منسوب به زر- ساخته از زر- زرین- طلایی- پارچه زربفت- پارچه ای که پودهای آن طلا است- قسمی پارچه که تمام و یا گل ها و خطوط آن از تار و پود سیمین یا زرین باشد. هم چنین در فرهنگ فارسی معین در ذیل معنی زربفت آمده است که: “پارچه ای که در آن رشته های طلا به کار برده باشند. در دوره صفوی چندین نوع پارچه زربفت تولید می شد که از نظر شیوه های بافت می توان آنها را به شرح زیر تقسیم بندی نمود:

پارچه زربفت با تار ابریشم و پودهای گلابتون و ابریشمی که تعداد نخ های گلابتون آن بیش از نخ های پود ابریشمی بود که به آن “زری دارایی باف” می گفتند.
در صورتی که تعداد نخ های پود ابریشمی بیشتر از نخ پود گلابتون بود، آن را پارچه”زری اطلسی باف” می‌نامیدند.
پارچه”زربفت پشت کلاف لپه باف” نیز با نخ تار ابریشمی و نخ پود ابریشمی و گلابتون بافته می شد که ظاهر پارچه شبیه سوزن دوزی می شد.

سیاحانی که در دوره صفویه از ایران دیدن کرده اند، در باره منسوجات آن زمان گزارشاتی را ارائه نموده اند. “شاردن[ii]“که در عهد صفوی در ایران اقامت داشت، در باره پارچه های زربفت می نویسد: “نساجان، ابریشم را با سیم و زر مخلوط کرده و منسوجات نفیسی می بافند که آنها را زری می نامند. این پارچه ها را با نقش های گوناگون می بافند به طوری که می توان از آنها صد قسم مختلف به دست آورد. پاره ای از آنها یک رو و پاره ای دو رو دارند، یعنی پشت و روی آنها یکسان است. پارچه هایی که در تزئین آنها طلا به کار رفته است، بسیار گران هستند و در تمام دنیا پارچه هایی نفیس تر و گران بها تر از این پارچه های زربفت ایرانی پیدا نمی شود. “راجر سیوری[iii]” نیز گزارش نموده است که در دوره صفوی علاوه بر پارچه های زیبا، زربفت و مخمل هایی با کیفیت بافته می شد. در کارگاه های پارچه بافی، منسوجات مورد نیاز شاه و درباریان تهیه می شد و بخشی از پارچه های زربفت هم به اروپا و حتی در بیشتر مواقع به کشور هند صادر می شد.

منابع:

پوپ،ا.ا. 1387. سیری در هنر ایران ،ج5. ت: نجف دریابندی و دیگران.تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
تالبوت رایس،دیوید.1381. هنر اسلامی.ت: ماه ملک بهار. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
دهخدا،علی اکبر.1373. لغت نامه دهخدا، ج8. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
سیوری،راجر.1366. ایران عصر صفوی.ت: کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز.
کمسیون ملی یونسکو در ایران.ایرانشهر.ج2.نشریه شماره22.تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.
کنبی، شیلا.1385. هنر و معماری صفویه. ت: مزدا موحد. تهران: فرهنگستان هنر.
معین، محمد.1363. فرهنگ فارسی،ج2. تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
Agrawal, Yashodhara (2003). Silk Brocade. New Delhi, India: Luster Press, Roli Books.

پی نوشت:

[i] پشتی

[ii]  سیاح فرانسوی که در دوره شاه عباس دوم به ایران سفر کرد.

[iii]  نویسنده انگلیسی و استاد تاریخ دوره ی صفوی